Rezumu Epidemiolójiku Nº17 COVID-19 IHA TIMOR-LESTE TETUN-versaun publikada
COVID-19 in Timor-Leste Epidemiological Brief 15 Agostu 2021
1
COVID-19 IHA TIMOR-LESTE
Rezumu Epidemologiku Nº17: 9 Agostu – 15 Agostu, 2021
Públikasaun regular ho parseria entre: (1) Pilar 3 & 5 Ministériu Saúde, (nu’udar parte husi Forsa Tarefa ba Prevensaun no
Mitigasaun Surtu Covid-19, CIGC-SS); (2) Instituto Nacional de Saúde; (3) Menzies School of Health Research; (4) AusMAT; (5)
Northern Territory Centre for Disease Control; (6) CoMo Consortium; (7) OMS.
Kazu kumulativu: 12,565 (kazu 1,036 desde relatoriu ikus liu).
Dadus atuais to’o iha dia 15 de Agostu 2021.
1. Kurva epidemika
Kurva epidemika aprezenta konaba total númeru kazu nian ba kada loron, iha barra/koluna
kor verde (sukat hasoru eixu-Y iha gráfiku nia sorin karuk). Linha azul aprezenta konaba
númeru kazu nia total kumulativu (sukat hasoru eixu-X iha gráfiku nia sorin lo’os/direita),
ne’ebé mak agora aumenta ona to’o 12,565 desde inisiu pandemia global (to’o iha loron 15
fulan Agostu, 2021).
COVID-19 in Timor-Leste Epidemiological Brief 15 Agostu 2021
2
Kurva epidemika ba kada munisipiu nian mostra iha gráfiku sira tuir mai.
AILEU
AINARO
COVID-19 in Timor-Leste Epidemiological Brief 15 Agostu 2021
3
BAUCAU
BOBONARO
COVID-19 in Timor-Leste Epidemiological Brief 15 Agostu 2021
4
COVALIMA
DILI
COVID-19 in Timor-Leste Epidemiological Brief 15 Agostu 2021
5
ERMERA
LAUTEM
COVID-19 in Timor-Leste Epidemiological Brief 15 Agostu 2021
6
LIQUIÇA
MANATUTO
COVID-19 in Timor-Leste Epidemiological Brief 15 Agostu 2021
7
MANUFAHI
RAEOA
COVID-19 in Timor-Leste Epidemiological Brief 15 Agostu 2021
8
VIQUEQUE
2. Hospitalizasaun no mortalidade
Desde loron 1 fulan Março 2021, iha ona ema hamutuk nain 321 ho moras COVID-19, mak
presiza ona hospitalizasaun. Númeru hospitalizasaun ne’e inklui deit ema sira ho moras
moderadu, grave no kritiku, ne’ebé mak presiza halo tratamentu iha fasilidade saúde
espesializadu ba COVID-19 nian.
Gráfiku ida-ne’e hatudu konaba kazu sira ne’ebé mak presiza ona hospitalizasaun, desde fulan
Março 2021, iha barra/koluna kor verde. Linha azul hatudu konaba númeru kumulativu, husi
ema sira ne’ebé mak presiza ona hospitalizasaun.
COVID-19 in Timor-Leste Epidemiological Brief 15 Agostu 2021
9
Iha ona ema nain 30 mak mate ho COVID-19, inklui ema nain 1 ne’ebé mate iha semana kotuk.
3. Estimativa taxa insidénsia
Taxa ba insidensia nian, ne’e sukat konaba númeru kazu konfirmadu, iha populasaun ida kada
loron, no baibain nia sukat/halo medida hanesan, kazu p/ ema 100,000, iha kada loron. Taxa
notifikasaun diaria nia média (average) iha Timor-Leste, durante loron 7 liu ba (husi 9 Agostu
– 15 Agostu, 2021) ne’e mak kazu 11.2 p/ populasaun 100,000, iha kada loron, kompara ho
kazu 6.1 p/ populasaun 100,000 ba kada loron, iha periodu relatoriu anterior nian.
COVID-19 in Timor-Leste Epidemiological Brief 15 Agostu 2021
10
Taxa notifikasaun nian ba iha munisipiu hotu-hotu durante loron 7 ikus liu, ne’e relata iha
tabela tuir mai. Insidensia COVID-19 nian mos aumenta ona iha Aileu, Ainaro, Baucau,
Bobonaro, Covalima, Dili, Liquica no RAEOA, kompara ho relatoriu anterior.
4. Taxa ba Teste nia Pozitividade
Durante semana kotuk, teste iha Laboratoriu HNGV no Laboratoriu Nasional Saúde (husi Dili)
hamutuk 17.7% (679/3,842) mak pozitivu (kompara ho 8.2% iha periodu relatoriu anterior).
Iha Baucau, teste hamutuk 5.7% (29/506) mak pozitivu durante iha semana liubá (kompara ho
3.3% iha periodu relatoriu anterior).
Iha Covalima, teste hamutuk 11% (10/92) mak pozitivu durante iha semana liubá (kompara ho
13% iha periodu relatoriu anterior).
.
Iha Ermera, teste hamutuk 47% (182/387) mak pozitivu durante iha semana liubá (kompara
ho 36% iha periodu relatoriu anterior). Teste maioria halao iha Laboratoriu Nasional de Saúde.
Iha Maliana, teste hamutuk 15% (38/250) mak pozitivu durante iha semana liubá.
Iha RAEOA, teste hamutuk 21% (53/253) mak pozitivu durante iha semana liubá.
Iha Viqueque, teste hamutuk 6% (4/70) mak pozitivu durante iha semana liubá (kompara ho
12% iha periodu relatoriu anterior).
5. Atualizasaun ba Vasinasaun
To’o iha loron 15 fulan Agostu 2021, vasina COVID-19 nia dose primeiru hamutuk 340,703 mak
administra ona, iha Timor-Leste, reprezenta 45.1% husi populasaun ne’ebé elejivel ho idade
husi tinan 18 ba leten.
Munisipiu | Taxa ba kada populasaun 100.000 iha kada loron, husi dia 2 Agostu até 8 Agostu 2021 |
Taxa ba kada populasaun 100.000 iha kada loron, husi dia 9 Agostu até 15 Agostu 2021 |
Aileu | 2.0 | 5.8 |
Ainaro | 0.4 | 6.5 |
Baucau | 1.7 | 4.9 |
Bobonaro | 2.6 | 5.6 |
Covalima | 6.3 | 14.0 |
Dili | 9.2 | 23.2 |
Ermera | 19.8 | 13.9 |
Lautem | 0.2 | 0.0 |
Liquica | 0.0 | 4.7 |
Manatuto | 0.3 | 0.3 |
Manufahi | 0.5 | 2.0 |
Oecusse | 6.0 | 10.7 |
Viqueque | 4.0 | 0.7 |
Timor-Leste | 6.1 | 11.2 |
COVID-19 in Timor-Leste Epidemiological Brief 15 Agostu 2021
11
To’o iha loron 715 fulan Agostu 2021, ema hamutuk 127,600 mak simu ona sira nia dose
segundu ba vasina COVID-19 nian, iha Timor-Leste, reprezenta 16.9% husi populasaun sira
ne’ebé mak elejivel ho idade tinan 18 ba leten. Mais ou menus 49% husi ema sira ho idade
tinan 18 ba leten ne’ebé hela iha Dili, simu ona sira nia dose segundu ba vasina COVID-19 nian.
Gráfiku ida ne’e aprezenta konaba proporsaun husi ema sira ne’ebé simu ona vasina ho dose
ida (iha kór verde klaru) no dose rua (iha kór verde eskuru), ba kada munisipiu nian.
Sei konsidera ema ida simu ona vasina kompletu hasoru COVID-19, komesa husi semana rua
depois de ema ne’e simu COVID-19 nia vasina dose segundu. Ema sira ne’ebé mak simu ona
vasina kompletu ho dose rua vasina COVID-19 nian, sira sei iha redusaun ba risku infeksaun
COVID-19. Karik ema ne’ebé simu ona vasina kompletu mak hetan COVID-19, provavelmente
sira ne’e sei asintomátiku ou hetan infeksaun kma’an deit, maske sira ema idozu ona ou iha
komorbidade sira seluk.
Total husi vasina COVID-19 nia dose ne’ebé iha Timor-Leste, inklui fornesimentu vasina
AstraZeneca iha futuru ne’ebé mak garantidu, ne’e sufisiente ona atu kompletamente fó
vasina ba populasaun adultu hotu-hotu. Agora dadauk halao hela esforsu, atu hetan vasina
Pfizer nia dose ne’ebé mak bele administra ba labarik kiik sira ho idade tinan 12-17.
6. Infeksaun COVID-19 iha ema sira ne’ebé simu ona vasina no ema sira
ne’ebé seidauk simu vasina
Iha semana liubá, detekta kazu COVID-19 hamutuk 122/1,036 (11.8%) mak simu vasina
kompletu (liu tiha semana rua, depois de sira nia vasina dose segundu). 452/1,036 (43.6%)
mak la iha vasina nia dose totalmente, no 262/1,036 (25.3%) mak parsialmente vasina ona.
200/1,036 (19.3%) la hatene estatus vasinasaun.
COVID-19 in Timor-Leste Epidemiological Brief 15 Agostu 2021
12
Ema sira ne’ebé totalmente la simu vasina mak mate ho COVID-19. Kazu 30 ne’ebé mak
mate ona ho COVID-19, ema sira ne’e totalmente seidauk simu vasina.
7. Rekomendasaun no aksaun saúde públika nian
Numeru klazu COVID-19 nian iha Timor-Leste ne’e aumenta sa’e ona, no iha posibilidade katak
sei aumenta liutan, ho transmisaun rápidu husi COVID-19 nia variante Delta. Iha populasaun
ne’ebé ho kobertura a’as ba vasina, provavelmente ida ne’e sei maioria rezulta kazu kmaan.
Maske nune’e, iha risku a’as tebes ba kazu grave no mate, ba ema sira ne’ebé seidauk simu
vasina kompletu.
Vasinasaun mak estratejia ne’ebé mais importante, hodi redus impaktu COVID-19 iha TimorLeste. Adultu hotu-hotu ne’ebé mak seidauk simu vasina tenke ba simu lalais sira nia dose
primeiru, bainhira posivel. Vasina nia dose segundu ne’e nesesariu hodi fornese proteksaun
diak, liu-liu hodi kontra COVID-19 nia variante Delta. Vasina AstraZeneca nia dose ida (1) redus
risku ba hospitalizasaun husi moras COVID-19 grave, to’o 71%. Vasina AstraZeneca nia dose
rua (2) hatudu ona redusaun ba risku hospitalizasaun husi moras COVID-19 grave, to’o 92%.
Importante tebes atu implementasaun ba vasinasaun ne’e hasa’e liu tan iha munisipiu sira
ne’ebé ho kobertura vasina nian minimu, inklui Ermera, Ainaro, Aileu no Liquica.
Identifika no izola sedu ema ne’ebé mak ho COVID-19 ne’e sei ajuda ita atu limita transmisaun
adisional sira. Taxa ba teste nian presiza hasa’e, iha munisipiu sira hotu. Ema ne’ebé mak halo
ona kontaktu besik ho kazu ida, tenke halo teste ba COVID-19. Ema ne’ebé ho sintomas
hanesan kakorok moras, mear, inus be’en, lakon sentidu ba sabor ou horon, isin-manas ou
susar dada i’is ne’e tenke ba klinika saúde nian hodi halo tratamentu no tenke halo teste ba
COVID-19. Tratamentu ho kualidade ne’ebé diak bele hetan iha fasilidade tratamentu ba
COVID-19 nian, ne’ebé mak fornese husi Miniteriu Saúde, no maioria ema ne’ebé ho infeksaun
COVID-19 sei rekopera fali. Ema balun ho COVID-19 bele izola a’an iha uma. Ema ne’ebé ho
COVID-19 tenke halo tuir konsellu hodi izola a’an, atu proteje kontra transmisaun COVID-19
ba ema seluk.
Medidas saúde publika nian hodi redus kontaktu entre ema sira, ne’e importante atu redus
risku transmisaun, iha nasaun laran. Medidas hirak ne’e inklui: maskra hodi taka ibun no inus,
fase liman beibeik, distansiamentu fizika no limita ema barak halibur malu.
Medidas ne’ebé forte hodi limita ema halibur malu, restrita komersiu no aktividade sira seluk
ne’ebé laos esensial, no enkoraja ema hotu uza maskra no higiene liman ne’e tenke konsidera
iha kurtu periodu. Ida ne’e sei permite atu aselera implementasaun ba vasina COVID-19 nian,
no wainhira iha ona vasina nia kobertura ne’ebé adekuadu, entaun restriksaun bele
hapara/hasai. Medidas mais forte ne’e espesialmente nesesariu ba fatin sira ne’ebé iha
insidensia a’as ba COVID-19, inklui Aileu, Ainaro, Bobonaro, Covalima, Dili, Ermera, Liquica no
RAEOA.
= Ninin & rohan =