1
KOMUNIKADU BA IMPRENSA
9 de Agostu de 2021, 16H30.
(Dr Rui Maria de Araújo, Kordenador Forsa-Tarefa ba Prevensaun no Mitigasaun Surtu Covid-19 iha Timor-Leste,
CIGC-SS)
Ohin, loron 9 fulan Agostu tinan 2021, hodi Centro Integrado Gestão de Crises, Sala Situação (CIGC-SS)
nia naran, hakarak hato’o ba jornalista, no ba públiku tomak, informasaun hanesan tuir mai:
I. EVOLUSAUN SURTU COVID 19 IHA TIMOR-LESTE.
Tabela 1: dadus evolusaun surtu Covid-19 iha Timor-Leste, husi 21 de Marsu 2020 to’o 9 de Agostu de 2021.
II. DADUS JERAL BA TIMOR-LESTE TOMAK:
1) Kazu detetatu foun ne’ebé relata ohin dia 9 de Agostu de 2021: 50 (iha Dili 25 &
munisipiu seluk hamutuk 25).
• Husi total kazu detetadu foun ohin: mane 25, feto 25.
• Husi total kazu detetadu foun ohin, hirak ho idade tinan <12:3; ho idade
entre tinan 12-59 nain 44 (88%); ho idade >60:3.
Nº | MUNISIPIU | KAZU DETETA DU FOUN IHA 24 ORAS IKUS |
MÉDIA INSIDÉNSIA KADA LORONPUR 100 MIL ABITANTES (Loron 7 ikus) |
KAZU REKUPERA DU IHA 24 ORAS IKUS |
KAZU ATIVU |
KUMULATIVU REKUPERADU |
KUMULATIVU KAZU KONFIRMADU |
ÓBITU IHA 24 ORAS IKUS |
KUMU LATIVU ÓBITU |
KLASIFIKASAUN TRANSMISSAUN (Tuir klasifikasaun transmissaun OMS nian) |
1 | AILEU | 4 | 2,3 | 0 | 14 | 45 | 59 | 0 | 0 | Kazu iha Cluster |
2 | AINARO | 0 | 0,0 | 0 | 3 | 57 | 60 | 0 | 0 | Kazu iha Cluster |
3 | BAUCAU | 2 | 1,9 | 0 | 31 | 705 | 736 | 0 | 0 | Kazu iha Cluster |
4 | BOBONARO | 4 | 3,1 | 0 | 45 | 241 | 291 | 1 | 4 | Kazu iha Cluster |
5 | COVALIMA | 5 | 6,7 | 0 | 109 | 200 | 309 | 0 | 0 | Kazu iha Cluster |
6 | DILI | 25 | 9,8 | 2 | 404 | 8.161 | 8.587 | 0 | 22 | Transmisaun Komunitária |
7 | ERMERA | 3 | 20,1 | 0 | 718 | 149 | 867 | 0 | 0 | Transmisaun Komunitária |
8 | LAUTEM | 0 | 0,2 | 0 | 1 | 59 | 60 | 0 | 0 | Kazu iha Cluster |
9 | LIQUIÇA | 0 | 0,0 | 0 | 2 | 26 | 29 | 0 | 1 | Kazu iha Cluster |
10 | MANATUTO | 0 | 0,3 | 0 | 1 | 87 | 88 | 0 | 0 | Kazu iha Cluster |
11 | MANUFAHI | 0 | 0,5 | 0 | 3 | 78 | 81 | 0 | 0 | Kazu esporádiku |
12 | RAEOA | 7 | 7,3 | 0 | 41 | 32 | 73 | 0 | 0 | Kazu esporádiku |
13 | VIQUEQUE | 0 | 4,0 | 0 | 49 | 289 | 339 | 0 | 1 | Kazu iha Cluster |
TOTAL | 50 | 6,5 | 2 | 1.422 | 10.129 | 11.579 | 1 | 28 |
2
• Husi total kazu detetadu foun ohin, 18 kazus ka 36% maka sintomátiku
(hatudu sintomas).
2) Kazu rekuperadu ne’ebé ralata ohin, dia 9 de Agostu 2021: 2.
3) Total kazu ativu ohin, dia 9 de Agostu 2021:1.422.
4) Total kazu konfirmadu kumulativu iha 9 de Agostu 2021 (sura husi 21 Marsu 2020):
11.579.
5) Total óbitu ne’ebé relata ohin, 9 de Agostu 2021: 1 (ida), ho detalle hanesan tuir
mai:
! Feto, idade tinan 26, Timoroan, enkamiña husi Ospital Referénsia Maliana,
iha 8 de Agostu de 2021, ho diagnóstiku G4P3A0 (isin-rua dahaat, tu’ur-ahi
dala tolu ona, la iha istoria abortu), isin-rua semana 42, IUFD (bebé mate
iha inan nia kanotak), Rutura uterina, Xoke ipovolémiku, & Covid-19. Iha
loron ne’e kedas, ekipa médika espesializada halo operasaun cesariana,
maibé bebé i’is la iha ona (konfirma diagnostiku husi Ospital Referénsia
Maliana). Rezultadu PCR ne’ebé halo ba bebé hatudu rezultadu negativu.
Hafoin operasaun cesariana, matebian la konsege rekupera ho di’ak, no ohin
meiu-dia, i’is kotu. PCR post-mortem (hafoin i’is-kotu) hatudu rezultadu
pozitivu ho Cycle Threshold (CT) N2 gene 38,9 & Egene 36,8. Familia kordena
hela ho ekipa saúde atu hala’o funeral tuir protokolu ne’ebé adopta iha
Timor-Leste.
6) Husi horiseik mai ohin, dia 9 de Agostu, hamutuk hotu Laboratóriu Nasionál Saúde
halo 168 testes PCR iha Dili, ho detalles hanesan tuir mai:
a) Vijilánsia sentinela:5.
b) Rastreiu ba kontaktu (Contact tracing):52.
c) Rastreiu Aleatóriu (Random Screening):0.
d) Viajen sai husi serka sanitária Munisipiu Dili:79.
Viajen internasionál:2.
e) Follow up iha quarentena:30.
7) Total testes PCR ne’ebé halo horiseik dia 8 de Agostu iha Munisipiu sira seluk ,
REAOA & HNGV, hamutuk 139, ho detalle hanesan tuir mai: (a) Baucau:43; (b)
Ermera:; 4(c) Maliana:0; (d) Maubisse:36; (e) RAEOA:28; (f) Suai:17;
(g) Viqueque:3; (h) HNGV:28.
3
8) Total doze vasina ne’ebé fo’o ona ba populasaun elijível (tinan 18 ba leten), to’o
ohin dader 10H00, dia 9 de Agostu (tuir Sistema Informasaun Sáude iha Ministériu
Saúde):
Grafiku nº1 – Progresu vasina hasoru Covid-19 iha Timor-Leste.
N.B: atu bele hetan imunidade grupu ka ‘’herd immunity’’, hodi bele satan
transmisaun virus corona iha populasaun nia le’et, pelu menus 70% husi
populasaun Timor-Leste tenki hetan vasina kompletu/ka doze rua.
III. EVOLUSAUN SURTU COVID 19 IHA MUNISPIU DILI, MUNISIPIU SIRA SELUK NO MÓS RAEOA
Atu bele hatene surtu ida ninia evolusaun, no mós surtu ne’e aumenta ka diminui, indikador
ida ne’ebé matenek-nain epidemiolojia sira uza, maka insidénsia. Konvensionalmente
insidénsia sukat total kazu foun, kada loron, pur 100 mil abitantes, no hatudu risku ne’ebé
populasaun iha atu hetan da’et moras ida.
Gráfiku nº2: kazu detetadu foun kada loron iha Timor-Leste tomak, pur Munisipiu & RAEOA.
1. Tabela 1 ho Gráfiku Nº2 iha leten hatudu katak média (rata-rata) ohin, husi insidénsia Covid-
19 iha Timor-Leste, durante loron 7 ikus maka 6,5/100 mil abitantes, enkuantu ba deit
Munisipiu Ermera 20,1/100 mil abitantes.
Ba
uc
au:
12,
1/1
00
mil
4
2. Ohin, insidénsia iha Dili 9,8/100 mil abitantes, tuir kedas RAEOA ho insidénsia 7,3/100 mil
abitantes , hafoin Munisipiu Covalima ho insidénsia 6,7/100 mil abitantes.
3. Ida ne’e hatudu katak (a) Insidénsia Munisipiu Ermera nian, nafatin a’as-liu iha Timor-Leste
laran tomak; (b) Munisipiu tolu – Ermera, Dili, Covalima – ho RAEOA , nafatin hatudu iha
risku bo’ot liu atu populasaun hetan da’et, no hada’et tutan virus SARS-CoV-2, iha
komunidade nia le’et.
IV. INFORMASAUN HUSI IZOLAMENTU VERA CRUZ
1. Iha dia 9 de Agostu de 2021, izolamentu Vera Cruz halo tratamentu ba kazu detetadu nain
30. Iha área obstetrisia nain 9, iha medisina interna nain 19, iha sirurjia nain 2.
a) Sira nain 10 iha obstetrisia, kategoria leve (mild) hotu.
b) Husi sira nain 19 iha medisina interna, 5 kategoria grave ( 2 uza ventilador, 3 ho
oksijéniu ), 4 kategoria moderadu, 10 kategoria leve (mild).
c) Sira nain 2 iha sirurjia, kategoria leve (mild) hotu.
Gráfiku nº 3: Total kazu pozitivu hirak ne’ebé baixa ospital kada loron & kumulativu.
4. Koluna kór verde hatudu kazu leve, moderadu no grave ne’ebé baxa kada loron iha
fasilidade izolamentu Vera Cruz.
5. Liña azul iha gráfiku ne’e, hatudu númeru kumulativu kazu moderadu no grave ne’ebé baixa
iha Vera Cruz.
V. INFORMASAUN ADISIONÁL
1. Nafatin hakaarak informa ba públiku katak rezultadu sekuensiasaun genómica amostra 20
husi kazu pozitivu iha Munisipiu Ermera, ne’ebé Laboratoriu Nasional Saúde haruka iha dia
29 de Jullu de 2021 ba Peter’s Doherti Institute iha Melbourne, Australia, ho pedidu atu halo
análize urjenti, hetan ona resposta preliminar, iha dia 7 de Agostu 2021. Rezultadu
sekuensiasaun genómika hadutu katak amostra husi ema nian 12, iha lineajen B.1.617.2
(Delta), variante ne’ebé preokupante, ka ‘’variant of concern’’. Sira nian 12 ne’e, balun
hala’o izolamentu terapeutiku iha fasilidade ne’ebé governu prepara, balun halo izolamentu
terapeutiku domisiliar. Rezultadu hirak ne’e hatudu katak variante preokupante Delta
nakda’et ona iha komunidade Ermera nia le’et.
5
2. Aproveita informa mós ba públiku katak, fatin atu halo teste PCR maka hanesan tuir mai:
• Wainhira sente moras isin-manas, mear, kakorok moras ka sintoma seluk tan: bele
ba konsulta iha Sentru Saúde ne’ebé besik, atu bele halo swab.
• Wainhira atu husu autorizasaun esepsionál sai husi/tama serka sanitaria: iha Dili
bele ba halo swab iha Centro Convenções Dili (CCD).
• Wainhira sente katak sai kontaktu-besik ba ema ruma ne’ebé detetau pozitivu ona,
no seidauk hetan kontaktu husi ekipa konjunta saúde: bele liga ba numeru 119 atu
organiza oin sá foti swab.
VI. APELU
1. Apela ba populasaun iha Dili laran no mós iha Munisipiu sira seluk, atu aprezenta-an iha
fasilidade saúde públiku (Sentru Saúde ka Ospitál) ne’ebé besik, wainhira sente isin-manas,
ka kakorok moras, ka inus-ben, ka mear, hodi bele hetan atendimentu husi profisionál saúde
sira. Wainhira sedu liu hatene se virus ne’e kona ita ka la’e, di’ak liu, hodi nune’e bele hetan
atendimentu sedu liu, no prevene tama ba iha situasaun ne’ebé hanaran sindroma
insufisiénsia respiratória aguda (SIRA), ka susar/difisil atu dada-i’is.
2. Ba populasaun iha Timor-Leste laran tomak, maski karik simu ona vasina, favor respeita
nafatin regra prevensaun no ijiéne individual, ne’ebé Governu hatu’ur ona, atu prevene
moras Covid-19 da’et ba mai. Regra sira ne’e, hanesan ita hotu hatene ona, maka: (a) uza
máskara; (b) fase liman beibeik ho sabaun ka dezinfetante ruma; (c) evita kose liman ba
matan, inus ho ibun; (d) wainhira kumprimenta malu, la presiza ka’er liman, bensa-liman,
rei-malu ka haku’ak malu; (e) evita halibur malu barak; (f) hamri’ik ka tur do’ok husi ema
seluk, mínimu metru ida ho balun.
-ninin no rohanRMA