1
KOMUNIKADU BA IMPRENSA
24 de Agostu de 2021, 17H15.
(Dr Rui Maria de Araújo, Kordenador Forsa-Tarefa ba Prevensaun no Mitigasaun Surtu Covid-19 iha Timor-Leste,
CIGC-SS)
Ohin, 24 de Agostu de 2021, hodi Centro Integrado Gestão de Crises, Sala Situação (CIGC-SS) nia naran,
hakarak hato’o ba jornalista, no ba públiku tomak, informasaun hanesan tuir mai:
I. EVOLUSAUN SURTU COVID 19 IHA TIMOR-LESTE.
Tabela 1: dadus evolusaun surtu Covid-19 iha Timor-Leste, husi 21 de Marsu 2020 to’o 24 de Agostu de 2021.
II. DADUS JERAL BA TIMOR-LESTE TOMAK:
1) Kazu detetatu foun ne’ebé relata ohin dia 23 de Agostu de 2021: 532 (iha Dili 298 &
Baucau 90, Covalima 75 & munisipiu seluk hamutuk 69).
• Husi total kazu detetadu foun ohin: mane 335, feto 197.
Nº | MUNISIPIU | KAZU DETETA DU FOUN IHA 24 ORAS IKUS |
MÉDIA INSIDÉNSIA KADA LORONPUR 100 MIL ABITANTES (Loron 7 ikus) |
KAZU REKUPERA DU IHA 24 ORAS IKUS |
KAZU ATIVU |
KUMULATIVU REKUPERADU |
KUMULATIVU KAZU KONFIRMADU |
ÓBITU IHA 24 ORAS IKUS |
KUMU LATIVU ÓBITU |
KLASIFIKASAUN TRANSMISSAUN (Tuir klasifikasaun transmissaun OMS nian) |
1 | AILEU | 0 | 3,0 | 0 | 38 | 58 | 96 | 0 | 0 | Kazuiha Cluster |
2 | AINARO | 9 | 10,2 | 3 | 63 | 77 | 140 | 0 | 0 | Kazu iha Cluster |
3 | BAUCAU | 90 | 17,6 | 14 | 203 | 737 | 941 | 0 | 1 | Transmisaun Komunitária |
4 | BOBONARO | 15 | 4,7 | 0 | 76 | 294 | 374 | 0 | 4 | Transmisaun Komunitária |
5 | COVALIMA | 75 | 31,3 | 0 | 332 | 304 | 636 | 0 | 0 | Transmisaun Komunitária |
6 | DILI | 298 | 51,6 | 57 | 2.019 | 8.607 | 10.6600 | 2 | 42 | Transmisaun Komunitária |
7 | ERMERA | 1 | 2,2 | 0 | 740 | 305 | 1.046 | 0 | 1 | Transmisaun Komunitária |
8 | LAUTEM | 4 | 2,1 | 0 | 10 | 60 | 70 | 0 | 0 | Kazu iha Cluster |
9 | LIQUIÇA | 12 | 5,5 | 0 | 65 | 26 | 92 | 0 | 1 | Kazu iha Cluster |
10 | MANATUTO | 3 | 8,8 | 0 | 30 | 90 | 120 | 0 | 0 | Kazuiha Cluster |
11 | MANUFAHI | 12 | 26,2 | 0 | 106 | 94 | 200 | 0 | 0 | Transmisaun Komunitária |
12 | RAEOA | 7 | 8,1 | 13 | 102 | 80 | 1183 | 0 | 1 | Transmisaun Komunitária |
13 | VIQUEQUE | 6 | 4,5 | 0 | 32 | 336 | 396 | 0 | 1 | Kazu iha Cluster |
TOTAL | 532 | 21,7 | 97 | 3.816 | 11.068 | 14.935 | 2 | 51 |
2
• Husi total kazu detetadu foun ohin, hirak ho idade tinan <20:122 (23,8%);
ho idade entre tinan 12-59 nain 393 (73,68%); ho idade >60:17.
• Husi total kazu detetadu foun ohin, 202 kazus ka 38% maka sintomátiku
(hatudu sintomas).
• Husi kazu detetadu foun ohin, 81 (15%) iha ona vasina kompletu & 146
(27%) hetan ona vasina doze dahuluk.
2) Kazu rekuperadu ne’ebé ralata ohin, dia 24 de Agostu 2021: 97.
3) Total kazu ativu ohin, dia 24 de Agostu 2021:3.816.
4) Total kazu konfirmadu kumulativu iha 24 de Agostu 2021 (sura husi 21 Marsu
2020): 14.935.
5) Total óbitu ne’ebé relata ohin, 24 de Agostu 2021: 2 (rua), ho detalle hanesan tuir
mai:
! Feto, idade tinan 35, Timoroan, hela iha Dili, seidauk vasina, iha 22 de
Agostu de 2021, diagnóstikadu sindroma insufisiénsia resp iratória aguda
(SIRA) tan bá Covid-19 (PCR pozitivu, CT Egene 22), no hahú halo tratamento
iha Lahane, iha loron ne’e kedas. Ohin dader matebian i’is-kotu 05h10
dader. Familia kordena hela ho ekipa saúde sira atu hala’o funeral tuir
protokolu ne’ebé adopta iha Timor-Leste.
! Mane, idade tinan 65, hela ida Dili, seidauk vasina, iha 23 de Agostu de
2021, diagnóstikadu sindroma insufisiénsia respiratória aguda (SIRA) tan bá
Covid-19 (Rapid Antigen Test Pozitive), no hahú halo tratamento iha Lahane,
iha loron ne’e kedas. Ohin loriak matebian i’is-kotu 15h20. Familia kordena
hela ho ekipa saúde sira atu hala’o funeral tuir protokolu ne’ebé adopta iha
Timor-Leste.
6) Husi horiseik mai ohin, dia 24 de Agostu, hamutuk hotu Laboratóriu Nasionál Saúde
halo 1388 testes PCR iha Dili, ho detalles hanesan tuir mai:
a) Vijilánsia sentinela:122.
b) Rastreiu ba kontaktu (Contact tracing):412.
c) Rastreiu Aleatóriu (Random Screening):315.
d) Viajen sai husi serka sanitária Munisipiu Dili:248.
e) Viajen internasionál:238.
f) Follow up iha quarentena:5.
7) Total testes PCR ne’ebé halo horiseik, dia 23 de Agostu, iha Munisipiu sira seluk ,
REAOA & HNGV, hamutuk 506, ho detalle hanesan tuir mai: (a) Baucau:92; (b)
Ermera:15; (c) Maliana:47; (d) Maubisse:36; (e) RAEOA:24; (f) Suai:148;
(g) Viqueque:11; (h) Lospalos:16; (i) HNGV:117.
3
8) Vasina ne’ebé fo’o ona ba populasaun elijível (tinan 18 ba leten), to’o ohin dader
10H00, dia 24 de Agostu (tuir Sistema Informasaun Sáude iha Ministériu Saúde):
Grafiku nº1 – Progresu vasina hasoru Covid-19 iha Timor-Leste.
N.B: atu bele hetan imunidade grupu ka ‘’herd immunity’’, hodi bele satan
transmisaun virus corona iha populasaun nia le’et, pelu menus 70% husi
populasaun Timor-Leste tenki hetan vasina kompletu/ka doze rua.
III. EVOLUSAUN SURTU COVID 19 IHA MUNISPIU DILI, MUNISIPIU SIRA SELUK NO MÓS RAEOA
Atu bele hatene surtu ida ninia evolusaun, no mós surtu ne’e aumenta ka diminui, indikador
ida ne’ebé matenek-nain epidemiolojia sira uza, maka insidénsia. Konvensionalmente
insidénsia sukat total kazu foun, kada loron, pur 100 mil abitantes, no hatudu risku ne’ebé
populasaun iha atu hetan da’et moras ida.
Gráfiku nº2: kazu detetadu foun kada loron iha Timor-Leste tomak, pur Munisipiu & RAEOA.
1. Tabela 1 ho Gráfiku Nº2 iha leten hatudu katak média (rata-rata) ohin, husi insidénsia Covid-
19 iha Timor-Leste, durante loron 7 ikus maka 21,7/100 mil abitantes, enkuantu ba deit
Munisipiu Dili 51,6/100 mil abitantes.
Ba
uc
au:
12,
1/1
00
mil
4
2. Ohin, insidénsia Covalima ho insidénsia 31,3/100 mil abitantes, tuir kedas ho Munisipiu
Manufahi 26,2/100 mil abitantes, Munisipiu Baucau ho insidénsia 17,6/100 mil abitantes,
Munisipiu Ainaro ho insidénsai 10,2/100 mil abitantes, Munisipiu Manatuto ho insidénsia
8,8/100 mil abitantes, hafoin RAEOA ho insidénsia 8,1/100 mil abitantes.
3. Dadus iha leten hatudu katak (a) Insidénsia Munisipiu Dili, Munisipiu Covalima no Manufahi
tu-tuir malu a’as-liu iha Timor-Leste laran tomak; (b) Munisipiu 3 seluk – Baucau, Ainaro
Manatuto – ho RAEOA mós hatudu risku a’as-liu, atu populasaun hetan da’et, no hada’et
tutan virus SARS-CoV-2, iha komunidade nia le’et.
IV. INFORMASAUN HUSI IZOLAMENTU VERA CRUZ
1. Iha dia 24 de Agostu de 2021, izolamentu Vera Cruz ho Lahane halo tratamentu ba kazu
detetadu nain 69. Iha área obstetrisia nain 10, medisina interna nain 40, sirurjia nain 5 &
pediatria 5, perinatolojia 2.
a) Sira nain 9 iha obstetrisia, kategoria leve hotu.
b) Husi sira nain 47 iha medisina interna, 20 kategoria grave ( 4 uza ventilador, 1 ho
CPAP-Continuous Positive Airway Pressure, 14 ho oksijéniu), 14 kategoria
moderadu, 13 kategoria leve.
c) 5 iha sirurjia, kategoria leve hotu.
d) 5 iha pediatria, kategoria leve hotu.
e) 2 iha perinatolojia, kategoria leve hotu.
Gráfiku nº 3: Total kazu pozitivu hirak ne’ebé baixa ospital kada loron & kumulativu.
2. Koluna kór verde hatudu kazu leve, moderadu no grave ne’ebé baxa kada loron iha
fasilidade izolamentu Vera Cruz ho Ospitál Lahane.
3. Liña azul iha gráfiku ne’e, hatudu númeru kumulativu kazu moderadu no grave ne’ebé baixa
iha Vera Cruz.
5
V. INFORMASAUN ADISIONÁL
1. Nafatin informa públiku katak Iha semana kotuk (16-22 Agostu), ema ne’ebé baixa iha Vera
Cruz no Lahane tamba COVID-19, hamutuk hotu 41/54 (76%) mak seidauk simu vasina,
kompara ho ema nain 11/54 (20,3%) ne’ebé mak simu ona vasina kompletu. Ema ne’ebé
seidauk simu vasina iha probabilidade bo’ot liu dala-rua, atu baixa iha hospital, kompara
ho ema ne’ebé mak simu ona vasina.
2. Informa mós katak, ema adultu nain 14 ne’ebé mate iha semana kotuk (16-22 Agostu), la
simu vasina kompletu (iha ema ida deit maka simu dose vasina ida). Ida ne’e hatudu katak
iha Timor-Leste ema ne’ebé mak simu ona vasina kompletu, seidauk iha ida mak mate
ho/tan bá COVID-19.
3. Aproveita hato’o mós ba públiku katak, fatin atu halo teste PCR maka hanesan tuir mai:
• Wainhira sente moras isin-manas, mear, kakorok moras ka sintoma seluk tan: bele
ba konsulta iha Sentru Saúde ne’ebé besik, atu bele halo swab.
• Wainhira atu husu autorizasaun esepsionál sai husi/tama serka sanitária iha Dili bele
ba halo swab iha Centro Convenções Dili (CCD).
• Wainhira sente katak sai kontaktu-besik ba ema ruma ne’ebé detetau pozitivu ona,
no seidauk hetan kontaktu husi ekipa konjunta saúde: bele liga ba numeru 119 atu
organiza oin sá foti swab.
VI. APELU
1. Apela ba populasaun iha Dili laran no mós iha Munisipiu sira seluk, atu aprezenta-an iha
fasilidade públiku saúde (Sentru Saúde ka Ospitál) ne’ebé besik, wainhira sente isin-manas,
ka kakorok moras, ka inus-ben, ka mear, hodi bele hetan atendimentu husi profisionál saúde
sira. Wainhira sedu liu hatene se virus ne’e kona ita ka la’e, di’ak liu, hodi nune’e bele hetan
atendimentu sedu liu, no prevene tama ba iha situasaun ne’ebé hanaran sindroma
insufisiénsia respiratória aguda (SIRA), ka susar/difisil atu dada-i’is.
2. Ba populasaun iha Timor-Leste laran tomak, maski karik simu ona vasina, favor respeita
nafatin regra prevensaun no ijiéne individual, ne’ebé Governu hatu’ur ona, atu prevene
moras Covid-19 da’et ba mai. Regra sira ne’e, hanesan ita hotu hatene ona, maka: (a) uza
máskara; (b) fase liman beibeik ho sabaun ka dezinfetante ruma; (c) evita kose liman ba
matan, inus ho ibun; (d) wainhira kumprimenta malu, la presiza ka’er liman, bensa-liman,
rei-malu ka haku’ak malu; (e) evita halibur malu barak; (f) hamri’ik ka tur do’ok husi ema
seluk, mínimu metru ida ho balun.
-ninin no rohanRMA