KOMUNIKADU BA IMPRENSA
23 de Maiu 2021, 17H15.
(Dr Rui Maria de Araújo, Kordenador Forsa-Tarefa ba Prevensaun no Mitigasaun Surtu Covid-19 iha Timor-Leste,
CIGC-SS)
Ohin, loron 23 fulan Maiu 2021, hodi Centro Integrado Gestão de Crises, Sala Situação (CIGC-SS) nia
naran, hakarak hato’o ba jornalista, no ba públiku tomak, informasaun hanesan tuir mai:
I. DADUS JERAL BA TIMOR-LESTE TOMAK:
1) Kazu detetatu foun ne’ebé relata ohin dia 23 de Maiu de 2021: 156 (iha Dili 130, iha
Munisipiu seluk 26).
• Husi total kazu detetadu foun ohin: mane 86, feto 70.
• Husi total kazu detetadu foun ohin, hirak ho idade tinan <12:3; ho idade
entre tinan 12-59 nain 150 (96,1%); ho idade >60:3.
• Husi total kazu detetadu foun ohin, proporsaun kazu sintomátiku hamutuk
10,8%.
2) Kazu rekuperadu ne’ebé ralata ohin, dia 23 de Maiu 2021: 122.
3) Total kazu ativu ohin, dia 23 de Maiu 2021:2542.
4) Total kazu konfirmadu kumulativu iha 23 de Maiu 2021 (sura husi 21 Marsu 2020):
5637.
5) Total óbitu ne’ebé relata ohin, 23 de Maiu 2021: nain 2, ho detalle hanesan tuir mai:
! Feto, idade 73 anus, Timoroan, ba HNGV iha dia 13 Maiu tamba isin-manas,
mear maran, i’is-bo’t, diagnostikadu ho pneumonia, no deteta mós SARSCoV2 ho Cycle Threshold (CT) N gene 23,6, c gene 23,8. Matebian iha istória
diabetes ho komplikasaun neuropatia diabétika. Hahu kedas dia 13 de Maiu
kalan, halo tratamentu iha fatin izolamentu Vera Cruz ho oksijéniu iha
kánula, hafoin iha dia 15 de Maiu kontinua ho tratamentu oksijéniu liu husi
CPAP (Continuous Positive Airway Pressure) iha ICU, maibé tamba
saturasaun oksijéniu nafatin la sufisiente, médiku intensivista deside halo
ventilasaun asistidada liu husi ventiladór, enkuantu kontinua ho tratamentu
ba diabete, no mós tratamentu seluk ba sindroma insufisiénsia respiratória
aguda (SIRA). Horikalan 19h55 matebian i’is-kotu, tanba multiple organ
failure (orgaun lubuk-ida iha isin la funsiona). Familia kordena ona ho ekipa
CIGC-SS atu halo hala’o funeral tuir protokolu ne’ebé iha.
! Feto, idade 52 anus, Timoroan, ba HNGV iha 21 Maiu ho i’is-bo’ot.
Matebian moras iha uma semana 2 ona, iha istória diabetes, tensaun a’as,
2
no problema tiróide. Iha HNGV diagnóstikadu nu’udar sindroma insufisiénsia
respiratória aguda (SIRA), rezultadu teste PCR pizitivu ho CT N2 gene 38,4 &
E gene 37,3. Matebian transferida ba fatin izolamentu Vera Cruz iha kedas
loron ne’e, hahú tratamentu oksijéniu liu husi CPAP (Continuous Positive
Airway Pressure) iha ICU, maibé tamba saturasaun oksijéniu nafatin la
sufisiente, médiku intensivista deside halo ventilasaun asistidada liu husi
ventiladór, enkuantu kontinua tratamentu ba ninia kondisaun saúde sira
seluk. Ohin dader 09h15 matebian i’is-kotu, tanba multiple organ failure
(orgaun lubuk-ida iha isin la funsiona). Familia kordena ona ho ekipa CIGC-SS
atu halo hala’o funeral tuir protokolu ne’ebé iha
6) Husi horiseik mai ohin, dia 23 de Maiu, hamutuk hotu Laboratóriu Nasionál Saúde
halo 685 testes PCR iha Dili, ho detalles hanesan tuir mai:
a) Vijilánsia sentinela:3.
b) Rastreiu ba kontaktu (Contact tracing):116.
c) Rastreiu Aleatoriu (Random Screening):158.
d) Viajen sai husi serka sanitária Munisipiu Dili:377.
e) Viajen internasionál: 6.
f) Follow up iha quarentena:25.
7) Total testes PCR ne’ebé halo horiseik dia 22 de Maiu iha Munisipiu sira seluk ,
REAOA & HNGV, hamutuk 418, ho detalle hanesan tuir mai: (a) Baucau:50; (b)
Ermera:47; (c) Maliana:66; (d) Maubisse:58; (e) RAEOA:0; (f) Suai:81; (g)
Viqueque:48; (h) HNGV:68.
II. TABELA EVOLUSAUN SURTU COVID 19 IHA TIMOR-LESTE: HUSI 21 MARSU 2020 – 23 MAIU
2021.
(Tuir klasifikasaun transmissaun OMS nian)
Nº | MUNISIPIU | KAZU DETETADU FOUN IHA 24 ORAS IKUS |
KAZU REKUPERADU IHA 24 ORAS IKUS |
KAZU ATIVU |
KUMULATIVU REKUPERADU |
KUMULATIVU KAZU KONFIRMADU |
ÓBITU IHA 24 ORAS IKUS |
KUMULATIVU ÓBITU |
KLASIFIKASAUN TRANSMISSAUN |
1 | AILEU | 0 | 0 | 6 | 6 | 12 | 0 | 0 | Kazu esporádiku |
2 | AINARO | 0 | 0 | 6 | 25 | 31 | 0 | 0 | Kazu esporádiku |
3 | BAUCAU | 0 | 0 | 136 | 79 | 215 | 0 | 0 | Kazu iha Cluster |
4 | BOBONARO | 15 | 2 | 60 | 25 | 85 | 0 | 0 | Kazu esporádiku |
5 | COVALIMA | 5 | 1 | 140 | 19 | 159 | 0 | 0 | Kazu iha Cluster |
6 | DILI | 130 | 98 | 2060 | 2736 | 4808 | 2 | 12 | Transmisaun Komunitária |
7 | ERMERA | 0 | 0 | 21 | 49 | 70 | 0 | 0 | Kazu iha Cluster |
8 | LAUTEM | 0 | 0 | 6 | 16 | 22 | 0 | 0 | Kazu esporádiku |
9 | LIQUIÇA | 0 | 0 | 11 | 10 | 22 | 0 | 1 | Kazu esporádiku |
10 | MANATUTO | 3 | 0 | 17 | 6 | 23 | 0 | 0 | Kazu esporádiku |
11 | MANUFAHI | 0 | 0 | 1 | 53 | 54 | 0 | 0 | Kazu iha Cluster |
12 | RAEOA | 0 | 0 | 3 | 7 | 10 | 0 | 0 | Kazu esporádiku |
13 | VIQUEQUE | 3 | 21 | 75 | 51 | 126 | 0 | 0 | Kazu iha Cluster |
TOTAL | 156 | 122 | 2542 | 2082 | 5637 | 2 | 13 |
3
III. EVOLUSAUN SURTU COVID 19 IHA MUNISPIU DILI, MUNISIPIU SIRA SELUK NO MÓS RAEOA
Atu bele hatene surtu ida ninia evolusaun, no mós surtu ne’e aumenta ka diminui, indikador ida
ne’ebé matenek-nain epidemiolojia nian uza, maka insidénsia. Konvensionalmente insidénsia
sukat total kazu foun, kada loron, pur 100 mil habitantes, no hatudu risku ne’ebé populasaun
iha atu hetan da’et moras ida.
Gráfiku nº1: hatudu kazu detetadu foun kada loron iha Timor-Leste tomak, pur Munisipiu & RAEOA.
• Gráfiku iha leten hatudu katak média (rata-rata) ohin, husi insidénsia Covid-19 iha
Timor-Leste durante loron 7 ikus maka 12,7/100 mil abitantes, enkuantu ba deit
Munisipiu Dili 40,0/100 mil abitantes.
• Lista tuir mai hatudu valor nominal média (rata-rata) taxa insidénsia Covid-19 durante
loron 7 ikus , pur munisipiu:
” Aileu 0,3/100 mil Lautem 0,0/100 mil
” Ainaro 0,4/100 mil Liquiça 0,0/100 mil
” Baucau 1,3/100 mil Manatuto 2,6/100 mil
” Bobonaro 7,9/100 mil Manufahi 0,2/100 mil
” Covalima 7,9/ 100 mil RAEOA 0,4/100 mil
” DIli 40,0/100 mil Viqueque 6,9/100 mil
” Ermera 0,5/100 mil
• Insidénsia iha leten sei nafatin hatudu katak Munisipiu Dili maka fatin ho risku bo’ot liu
atu populasaun hetan da’et & hada’et tutuan virus SARS-CoV-2.
IV. INFORMASAUN HUSI IZOLAMENTU VERA CRUZ
1. Iha dia 23 de Maiu de 2021, izolamentu Vera Cruz halo tratamentu ba kazu detetadu nain
33. Iha área obstetrisia nain 10, no iha medisina interna nain 22, pediatria 1.
4
• Sira nain 10 iha obstetrisia, kategoria leve (mild) hotu.
• Husi sira nain 22 iha medisina interna, nain 7 grave (1 iha ICU uza CPAP, 6 uza
oksijéniu), nain 11 moderadu, nain 4 leve (recupera husi kategoria grave &
moderadu).
• Kazu 1 iha pediatria tama iha kategoria leve (mild).
Gráfiku nº 2: Total kazu pozitivu hirak ne’ebé baixa ospital kada loron & kumulativu.
• Koluna kór verde hatudu kazu foun ne’ebé deteta kada loron iha Timor-Leste laran
tomak.
• Liña azul iha gráfiku ne’e, hatudu númeru kazu moderadu no grave ne’ebé baixa iha
Vera Cruz, no hatudu katak wainhira ema barak liu detetadu pozitivu, barak-liu tan maka
sei baixa ho kategoria leve, moderadu no grave.
V. INFORMASAUN ADISIONÁL
Aproveita informa mós ba públiku katak, fatin atu halo teste PCR maka hanesan tuir mai:
• Wainhira sente moras isin-manas, mear, kakorok moras ka sintoma seluk tan:
bele ba konsulta iha Sentru Saúde ne’ebé besik, atu bele halo swab.
• Wainhira atu husu autorizasaun esepsionál sai husi serka sanitaria iha Dili: bele
ba halo swab iha Centro Convenções Dili (CCD).
• Wainhira sente katak sai kontaktu-besik ba ema ruma ne’ebé detetau pozitivu
ona, no seidauk hetan kontaktu husi ekipa konjunta saúde: bele liga ba numeru
119 atu organiza oin sá foti swab.
• Ekipa Saúde na Familia (SnF) iha Sentru Saúde sira iha Dili, halo mós vizita ba
bairru ho aldeia sira ne’ebé detetadu kazu barak ona. Sira ne’ebé iha sintomas,
ka sente kontaktu besik ho kazu pozitivu ruma, bele hakbesik ba sira hodi halo
swab.
5
VI. APELU
1. Apela ba populasaun iha Timor-Leste laran tomak atu tu’ur hakmatek, kumpri ho rigor regra
serka sanitaria no konfinamentu domisiliáriu ne’ebé Konsellu Ministru deside ona
implementa hahú da 30 de Abril, no estende tan ona semana 2 ba oin. Husu atu hotu-hotu
kolabora ho autoridade saúde sira hodi bele buka-tuir ema hotu ne’ebé hetan da’et ona
virus ne’e, no izola husi no labele hada’et-tutan ba ema ne’ebé seidauk hetan da’et.
2. Apela ba populasaun iha Dili laran no mós iha Munisipiu sira seluk, atu aprezenta-an iha
fasilidade saúde públiku (Sentru Saúde ka Ospitál) ne’ebé besik, wainhira sente isin-manas,
ka kakorok moras, ka inus-ben, ka mear, hodi bele hetan atendimentu husi profisionál saúde
sira. Wainhira sedu liu hatene se virus ne’e kona ita ka la’e, di’ak liu, hodi nune’e bele hetan
atendimentu sedu liu, no prevene tama ba iha situasaun ne’ebé hanaran sindroma
insufisiénsia respiratória aguda (SIRA), ka susar/difisil atu dada-i’is.
3. Ba populasaun iha Timor-Leste laran tomak, favor respeita nafatin regra prevensaun no
ijiéne individual, ne’ebé Governu hatu’ur ona, atu prevene moras Covid-19 da’et ba mai.
Regra sira ne’e, hanesan ita hotu hatene ona, maka: (a) uza máskara; (b) fase liman beibeik
ho sabaun ka dezinfetante ruma; (c) evita kose liman ba matan, inus ho ibun; (d) wainhira
kumprimenta malu, la presiza ka’er liman, bensa-liman, rei-malu ka haku’ak malu; (e) evita
halibur malu barak; (f) hamri’ik ka tur do’ok husi ema seluk, mínimu metru ida ho balun.
-ninin no rohanRMA